Bielany sprzed 178 lat
Prezentowany fragment planu okolic Warszawy jest litografią wykonaną przez Sztab Kwaterunku Generalnego w roku 1820.
Po zachodniej stronie nurtu Wisły, na której zaznaczono Kępę Młocińską i Kępę Tarchomińską, widoczna jest wieś Młociny z dawnym pałacykiem Bruhla, cegielnią i karczmą.
Wieś od 1790 r. należała do rodziny Starzeńskich i znacznie ucierpiała podczas insurekcji kościuszkowskiej w roku 1794. W dobie Królestwa Polskiego podniosła się jednak z upadku i w stosunku do stanu z 1777 r. znacznie się rozbudowała. Plan z tego okresu prezentowaliśmy w drugim odcinku naszego cyklu. Wyraźnie widoczny jest zachowany w większości do dziś układ ulic: Muzealnej i Heroldów na osi pałacyku oraz ul. Farysa z charakterystycznym załomem w północnej części biegu. Nie istnieje jedynie ukośne odgałęzienie wiodące do karczmy na wysokości obecnej ul. Prozy.
Inny bieg niż obecna ul. Pułkowa miał trakt, po drugiej stronie którego położone były zabudowania folwarku młocińskiego, karczma i leśna osada zwana Syberią. Ówczesna droga o uregulowanym biegu wyraźnie oddalała się od Wisły, a nie jak dziś - szła równolegle do niej. Charakter uregulowanej szosy uzyskała ok. 1818 r. Droga Marymoncka, którą obustronnie obsadzono drzewami.
Droga Marymoncka
Niektóre z nich przetrwały do naszych czasów, a bieg ul. Marymonckiej dokładnie pokrywa się z widocznym na naszym planie traktem. Tak jak na starszych mapach Las Bielański z klasztorem Kamedułów zajmował znacznie mniejszą powierzchnię niż w obecnych czasach i nie sięgał do Drogi Marymonckiej.
W lewym górnym rogu kompleksu leśnego widnieje mały budynek identyfikowany z karczmą, co potwierdzają inne plany z tej epoki. Kolejny tego rodzaju obiekt mieścił się na wschód od folwarku Ruda, przy trakcie biegnącym wzdłuż Wisły. Głęboki, rozgałęziony wąwóz, będący korytem Potoku Bielańskiego, położony pomiędzy lasem a Wawrzyszewem, zwany jest Rowem Kiełbasą.
Do dziś zachował się jego wschodni odcinek między klasztorem a ul. Marymoncką, potok zaś w ostatnich latach niemal zanikł, pojawiając się okresowo jako anemiczna struga w okresie roztopów i zwiększonych opadów atmosferycznych. Ciekawe, że historyczna nazwa wąwozu przetrwała najdłużej w miejscu, gdzie dawno on już nie istniał, Kiełbasą zwano bowiem jeszcze długo po wojnie teren dzisiejszego bazaru na Wolumenie.
W połowie biegu rowu, w pobliżu Drogi Marymonckiej zaznaczono obiekt wyglądający na szaniec ziemny z czołem uformowanym na kształt bastionu. Stanowił on być może resztki zewnętrznego pasa umocnień miasta z czasów powstania kościuszkowskiego i po kilku latach zniknął z kolejnych planów Bielan. Położenie szańca odpowiada mniej więcej północnemu krańcowi ul. Szegedyńskiej. Po tej samej stronie wąwozu, bliżej Wawrzyszewa widać zabudowania cegielni, której wyrobiska znajdowały się na wysokości wspomnianego bazaru przy ul. Kasprowicza.
Pola bielańskie, które już w 1796 r. zostały przejęte przez skarb pruski, a w czasach Księstwa Warszawskiego należały do ks. Fryderyka Augusta, po 1815 r. stały się własnością rządu Królestwa Polskiego. Wieś Wawrzyszew, kompletnie spustoszoną podczas walk w 1794 r. przejął w 1819 r. Instytut Agronomiczny z Marymontu, który przeprowadził tu szeroko zakrojone prace melioracyjne. Efektem tych działań są zachowane do naszych dni (i to w niezmienionym kształcie!) tzw. stawy Brustmana, połączone krótkim kanałem.
W szczątkowej postaci przetrwało także założenie dworu wawrzyszewskiego, niegdyś położonego na wyspie otoczonej z trzech stron kanałem, a od północy dużym stawem. Dwór znajdował się na wprost wylotu ul. Aspekt, pomiędzy ul. Wolumen a kościołem, a z założenia wodnego ocalała zachodnia odnoga kanału zakończona od północy szczątkowo zachowanym stawem, w którym dziś taplają się kaczki. Niektóre stare drzewa rosnące do dziś na tym terenie ozdabiały pierwotnie ogród na wyspie, na osi dworu. Przy ul. Wólczyńskiej, pomiędzy dworem a kościołem stała karczma przydrożna, zapewne drewniana.
Wawrzyszew
W Wawrzyszewie Instytut prowadził hodowlę owiec, która zdobyła rozgłos w całym kraju. Kościółek św. Marii Magdaleny powstał w latach 1543-48 jako maleńka wiejska świątynia parafialna. Z tego okresu pochodzą mury prezbiterium (ówcześnie był to cały kościół!), natomiast korpus nawowy dobudowano w XVIII wieku. W okresie powstania planu budowla nie miała jeszcze klasycystycznej kruchty, którą dobudowano w roku 1830. W zbliżonym czasie wystawiono budynek plebanii oraz (w 1826 r.) dzwonnicę.
Historię terenów składających się na naszą dzielnicę przedstawia Jarosław Zieliński, historyk Warszawy, który ma na swoim koncie wiele publikacji na temat dziejów architektury, ulic i dzielnic stolicy, a równocześnie jest bielańczykiem w trzecim pokoleniu, członkiem Samorządu Mieszkańców Domków Rodzinnych "Stare Bielany".
